Enver Sulaj
MULLA MALIQ BALI GASHI (1909 - 1995) - SHEMBULL I SAKRIFICËS SUBLIME PËR SHQIPËRINË ETNIKE
Në përpjekjet për të rishkruar drejt dhe pa paragjykime faqe të historisë sonë kombëtare, sidomos të gjysmës së dytë të shekullit te kaluar, që lidhet me periudhën pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe mbetjen e tokave shqiptare nën „kampin e kuq“, histori kjo e ideologjizuar dhe e shkruar nga historiografia komuniste me një frymë, lirisht mund të thuhet edhe antishqiptare e pseudoshkencore gjithsesi dhe për të hedhur dritë kështu mbi realitetin, apo thënë më saktë, vendosjen në vend të një të vërtete historike dhe rivlerësimin e figurave te shumta të kombit tonë, të flijuar për çështjen e shenjtë të ndriçimit dhe përparimit kombëtar, gjithsesi duhet të përmendet edhe emri i Maliq Bali Gashit nga fshati Luzhnicë i komunës së Therandës (ish Suharekë), i njohur në popull si Mulla Mala.
Aktiviteti i tij atdhetar nisi që herët, por u zhvilllua në sfondin e zhvillimeve të pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kohë kur shqiptarët e Kosovës, në rrugën historike drejt sendërtimit të idealit për një shtet të përbashkët etnik, edhe një herë po përballeshin drejtpërdrejt me planet hegjemoniste e djallëzore sllave. Akoma pa u ftohur mirë tytat e pushkëve, pas përfundimit të luftës, fallangat komuniste dhe argatët e tyre puthadorë e servilë, po vinin në zbatim plane për t`u shtypur kokën krerëve te lëvizjes atdhetare shqiptare dhe të gjithë atdhetarëve që me kohë kishin kuptuar se LDB- ja për shqiptarët nuk kishte qenë luftë çliruese, por vetëm një periudhë kalimtare të cilën sllavët e kishin shfrytëzuar si është më së miri për të ripushtuar Kosovën dhe për të konsoliduar pushtetin e tyre mbi shqiptarët. Kësaj radhe, armiku i moçëm ishte maskuar me petkun e partizanëve; propagandonte misionin e çliruesit e të shpëtimtarit, por në shpirt ishte ai i pandryshuari: hartues dhe zbatues në praktikë i skenarëve të tmerrshëm, për t`i shkaktuar një populli të tërë tragjedi dhe vetëm tragjedi. Të parët, me të cilët duhej thyer shtizat ishin antikomunistët dhe atdhetarët e devotshëm, të cilët as para, gjatë e as pas luftës, nuk kishin pranuar asnjëherë që të bënin kompromise në dëm të çështjes kombëtare.
Është ky sfondi historik që lidhet me veprimtarinë atdhetare të Mulla Maliq Bali Gashit, emri i të cilit hyn në radhën e klerikëve e atdhetarëve shqiptarë të të gjitha konfesioneve, të cilët asnjëherë nuk e vunë në plan të dytë çështjen kombëtare, përkundrazi, shpesh qenë prijëtarë e nismëtarë dhe inspirues të përpjekeve për çlirimin e vendit dhe bërjen e shtetit dhe të kombit- duke ngiritur në nivel shenjtërie flamurin kombëtar.
II. Portreti
Përpjekjet fillestare për të plotësuar mozaikun e portretit atdhetar dhe intelektual të Mulla Maliq Bali Gashit, zënë fill nga në një intervistë me të, e zhvilluar më 16 gusht 1993, (që e zhvilluan autori i këtij shkrimi dhe Nue Oroshin me Mulla Maliq Bali Gashin, në shtëpinë e tij në Prizren), ku ai për herë të parë shpalosi në mënyrë origjinale momentet që hedhin dritë mbi aktivitetin e tij politik e atdhetar; me rrugën e tij jetësore, burgimin, shokët dhe bashkëveprimtarët, me të cilët i kaloi shumë vite në qelitë famëkeqe të burgjeve serbe në Nish, Mitrovicë të Sremit dhe Beograd. Shumë syresh nuk arritën të dalin gjallë dhe të ktheheshin nga atje, duke përjetuar vdekjen e porositur nga xhelatët, por pa u thyer asnjëherë moralisht dhe krenarë që po bëheshin fli për atdheun e tyre të shenjtë.
Mulla Maliq Bali Gashi u lind në vitin 1909 në fshatin Luzhnicë të komunës së Therandës (ish Suhareka). I ati quhej Bali (Limani), ndërsa e ëma Nazife (Maksuti), e lindur në fshatin Lladrovc të komunës së Malishevës). Si i ri, ashtu si edhe bashkëmoshatarët e tij, e ndihmoi familjen rreth punëve në fshat, në bujqësi e blegëtori, por shumë shpejt ai u përcaktua për rrugën e shkollimit dhe të arsimimit. Për shkak të vështirësive ekonomike, nuk arriti të regjistrohej në shkollën laike, por u detyrua të regjistrohej dhe më pas të përfundoj me sukses medresenë e Prizrenit. Aty pati mësues pedagogët dhe atdhetarët e dalluar si, Haxhi Rrustem Shporta, Hafëz Hasan efendi Xhehnemi- Nahi, etj. Pas përfundimit të shkollimit, për shumë vjet shërbeu si imam në rrethin e Pejës, në Siçevë të Klinës dhe në fshatin Korishë te Prizrenit. 2
Veprimtaria e tij prej atdhetari zë fill në gjirin e organizatës nacionaliste PNDSH- Partia Nacionale Demokratike Shqiptare dhe vazhdoi sidomos pas Luftës së Dytë Botërore, kur Kosova mbeti nën pushtetin e Beogradit.
”Ishim të preokupuar me situatën dhe mendonim si tia bëjmë e si do të bëhet lidhur me çështjen e Kosovës dhe të shqiptarëve. Ne na mundonte tradhtia dhe mashtrimet që na bënë komunistët...Qëllimi ynë ishte, që ta mobilizojmë popullin dhe t`i rezistojmë së keqës që na kishte gjetur“, - ka rrëfyer ai në intervistën e datës 16 gusht 1993. Ndërkaq, duke folur për angazhimet dhe aktivitetin e tij atdhetar, që e artikuloi në gjirin e PNDSH-së, ai ka deklaruar se, në PNDSH është futur me iniciativën e Hasan efendi Xhehnemit. ”Një ditë, u takova me të (me Hasan efendi Xhehnemin- vër. E.S) dhe më mori me vete te Tahir Deda, për t`i shprehur ngushëllime me rastin e vdekjes së vajzës. Pasi i shprehem ngushëllime, në një moment Hasani iu drejtua Tahirit: - Tahir, me këtë hoxhë duhet të punosh. Të njëjtën ditë, pas varrimit të vajzës, unë u ktheva përsëri te Tahiri ku ai më pyeti nëse njoh dikë në Rahovec, ndërsa unë i thashë se njoh Kajtaz Ramadanin, kryetarin e Këshillit të Rrethit dhe Kadri Minushin. A do të punojnë për këtë çështje, thashë nuk e di, por për t`u besuar, u besoj gjithsesi, sepse që moti njihem me ta. Kështu u morëm vesh që të shkoja në Rahovec dhe të kontaktoja me të dytë. Shkova drejt e në shtëpi të tyre dhe në bisedë e sipër më pyetën se a është në grupin tonë edhe Halim Spahia... Kur kuptuan se edhe Halim Spahia ishte pjesë e kësaj lëvizjeje, ata nuk e zgjatën më shumë, u inkuadruan menjëherë në partinë tonë. Por, më parë u betuan në flamur, Kur`an dhe revole, se do të punojnë për çështjen tonë kombëtare”. 3
Angazhimi i Maliq Baliut për të shtrirë aktivitetin PNDSH-së dhe sendërtimit të platformës së saj të qartë atdhetare, nuk do të përfundojë me kaq. Ai ka kontaktuar edhe me pesonalitete të tjera të kësaj kohe, si psh. me Vesel Pagarushën, Mulla Maliq Krasniqin nga Drenoci, e shumë të tjerë. Zhvillimet që pasuan treguan se, i tërë ky aktivitet po ndiqej vazhdimisht nga agjentët e sigurimit shtetëror serb, të cilët kishin arritur deri aty sa në kuadër të kësaj lëvizjejeje të infiltrojnë edhe bashkëpunëtorët e tyre, të cilët do të shfrytëzoheshin më pastaj edhe si denoncues në procesin gjyqësor kundër këtyre atdhetarëve, të zhvilluar në periudhën qershor- korrik 1945. 4
Pas dyshimeve se mund të ishin në shënjestër të sigurimit serb dhe lëvizjeve të shumta të policisë dhe të ushtrisë që kishin vënën në rrethim Prizrenin, Maliq Baliu kishte kontaktuar me Tahir Dedën dhe i kishte propozuar të arratiseshin nga Prizreni, por ky i fundit i kishte thënë se, këta dy ishin të panjohur për organet e sigurimit serb, vlerësim që nuk doli i saktë, pasi vetëm një natë më pas, Maliq Baliu është vënë nën pranga.
„Natën e dytë pas bisedës me Tahirin, më zgjoi gruaja nga gjumi. Çohu, më tha, se ka hyrë dikush në oborr. E largova perden nga dritarja dhe sapo zgjata kokën jashtë, dëgjova thirrjen në serbishte „Mos lëviz“. Pas kësaj, policët u futën mënjëherë brenda dhe me arrestuan. Më pyetën mos ishte te unë Rifat Krasniqi (të cilin më vonë e pushkatuan) ndërsa u interesuan edhe për Nesibe Zhurin. Pasi kontrolluan çdo skutë të shtëpisë, më thanë të vishem. Më morën me vete dhe pasi kaluam nëpër „Shatërvan“ e „Qafë të pazarit“, më kanë mbyllur në shtëpinë e një serbi, në shtëpinë e Gjorgje Trupës, shtëpi që shërbente si burg. 5 Ndërkohë, ishin arrestuar edhe anëtarë të tjerë të këtij grupi, si Kadri Minushi, etj, me të cilin Maliq Bali Gashi është takuar në burg.
Në paraburgim, ai qëndroi gjashtë muaj, aq sa zgjatën hetimet dhe arrestimet e tjera. Edhe anëtarët tjerë të këtij Komiteti ishin vënë nën pranga, si Halim Spahia, Tahir Deda, Feim Ibrahimi e shumë e shumë veprimtarë të tjerë nga mbarë Kosova.
III. Gjykimi
Pas arrestimit të anëtarëve të Komitetit të PNDSH-së me seli në Prizren dhe të shumë aktivistëve tjerë të kësaj organizate atdhetare- politike, në në periudhën qershor- korrik të vitit 1945 në Prizren është organizuar gjykimi i tyre, ndërsa Maliq Bali Gashi ishte anëtar i Kryesisë së kësaj Lëvizjeje. Kjo erdhi pas një fushate ndjekjesh sistematike të aktivistëve dhe veprimtarëve të shquar të kësaj lëvizjeje, që synonte topitjen e tehut të veprimit atdhetar të një kategorie njerëzish aktiv në jetën shoqërore, që të realizoheshin pastaj më lehtë planet sllave për një Kosovë nën ombrellën e tyre.
Para trupit gjykues të „Gjyqit Krahinor të Kosovës dhe Metohisë“ në Prizren, kryetar i të cilit ishte Hivzi Sylejmani e prokuror Ali Shukriu, janë shpalosur informacionet e grumbulluara në formë aktakuze për veprimtarinë e tyre, ndërkohë që dënimet që pasuan ishin drakonike. Duke folur lidhur me këtë gjykim, e sidmos të prokurorit Shukriu, vetë Mulla Maliq Bali Gashi ka rrëfyer si vijon: „Qëndrimi i Ali Shukriut në këtë gjyq ishte i njëjtë me atë të serbëve, ndoshta edhe më i keq se i tyre. Në një rast, ai u ngrit nga gjykatorja dhe na u afrua duke i sharë policët, vetëm e vetëm se ndërronin ndonjë fjalë me ne, kurse neve që rrinim në bankën e të akuzuarve, si gjest ndëshkimi na urdhëroi që ta shikonim njëri- tjetrin në cep të krahëve. Ai përzihej edhe në punë të policisë...Gjyqin ai e mbante në dorë, bre...“,- rrëfente plot pezm Maliq Bali Gashi.
„Në fund të gjykimit, Ali Shukriu u ngrit në këmbë dhe tha: kërkoj dënimin me pushkatim për Halim Spahinë, Tahir Dedën, Rifat Krasniqin, Kajtaz Ramadanin, Rexhep Kabashin dhe Sefedin Ahmetin, ndërsa dënimi më i rëndë pas këtyre t`u jepet Maliq Bali Gashit, Xhemil Flukut, Ahmet Dërgutit, etj.“ 6 Mulla Maliqi kujtonte një polemikë me prokurorin Shukriu, pas së cilës, ky i fundit qe detyruar të sillte në sallë njërin nga dëshmitarët e akuzës, i cili në një farë forme kishte dekonspiruar aktivitetin e këtij organizmi politik. „Në një moment, Ali Shukriu u ngrit në këmbë dhe në cilësinë e dëshmitarit e ftoi të hynte në sallë Ismail Gashin nga Rahoveci. Si sot më kujtohet momenti kur hyri Ismaili në sallën e gjyqit përplot bashkëkombës tanë që po e ndiqnin nga afër gjykimin tonë. E kishte bërë zoti limon. Vazhdimisht djersitej. Pasi shpërthekoi pullën e këmishës filloi të flasë (...) në hollësi për aktivitetin e partisë sonë...Më akuzoi se ia kisha sharë fotografinë e Titos...Pas dëshmisë së tij, Ali Shukriu u ngrit në këmbë dhe në cilësi të prokurorit kërkoi që unë (Maliq Bali Gashi) të dënohem me 17 vjet burg. Dhe kështu u bë.“ 7
Me këtë rast është me rëndësi të thuhet se „falë qëndresës së Mulla Maliq Bali Gashit, kurrë në burg nuk kanë rënë bashkëpunëtorët e tij: Hasan Xhehnemi, Mulla Maliq Krasniqi dhe Vesel Pagarusha. Ai, as në hetime, as në gjyq s`i ka përmendur kurrë emrat e tyre, madje, as mikut të tij të ngushtë, Tahir Dedës, nuk ia ka treguar lidhjet që kishte me këta persona“. 8
IV. Vitet e burgut
Një kapitull i veçantë në jetën e Maliq Bali Gashit është qëndrimi tij burrëror në burg, me gjithë vuajtjet, torturat dhe trajtimi çnjerëzor që i bënin autoritetet e burgut.
Më 21 janar të vitit 1946, Mulla Maliq Bali Gashi, bashkë me të dënuarit tjerë të procesit të Prizrenit, të cilët nuk ishin dënuar me vdekje, është nisur drejt Mitrovicës së Sremit. Ndërkohë, në Prishtinë në këtë janar të ftohtë e plot acar, ishin vënë para skuadrës së pushkatimit bashkëpunëtorët e tij të ngushtë, burrat më të mirë të kësaj toke, humbjen e të cilëve Mulla Maliqi e kujtonte me dhembje të thellë. Grupi i të burgosurve shqiptarë në Mitrovicë të Sremit, ka arritur në natën e 24 janarit të vititi 1946. Aty, ai ka qëndruar deri në muajin shkurt të vitit 1952, kur është transferuar në burgun famëkeq të Nishit në Serbi, ku qëndroi deri në vitin 1956. Vendimin për transferim, autoritetet e burgut e morën për shkak të qëndrimit të tij aktiv atdhetar dhe mbjelljes së ndjenjës së revolucionaritetit te të burgosurit tjerë.
„Në burgun e Nishit kam vuajtur më së shumti“, - thoshte ai. “Aty s`kam pasur të drejt as për kujdes shëndetësor, ndërsa gjendja ime ishte shumë e vështirë. Shokët më dërgonin në toalet, sepse nuk mund të shkoja në këmbë të mia. Këmbët s`më punonin fare...“.9 Për shkak të gjendjes së rëndë shëndetësore, ai lirohet nga burgu në gjendje shumë të rënduar shëndetësore, e pas 12 vjetësh qëndrimi në qelitë sllave i kthehet familjes.
Gjatë qëndrimit në burgun e Nishit, ai ka takuar shumë të burgosur shqiptarë, të cilët ishin të shumtë atje, me disa prej të cilëve ishte njohur edhe më parë. Në mesin e tyre ai përmendte veprimtarin Gjokë Spaçi, nga fshati Velezhë i Prizrenit, me të cilin kishin miqësi të thellë dhe të sinqertë. Këtë e tregon edhe beja që bënte Gjokë Spaçi: “Pasha Krishtin, për Mulla Maliqin ia derdhi gjakun djalit”. 10
V. Përfundimi
Lidhur me punën dhe angazhimin e tij atdhetar, Mulla Maliq Bali Gashi asnjëherë nuk u pendua. “Atë rrugë e kishim zgjedhur vetë, askush nuk na kishte futur me zor në të. Por, një dhimbje ndjeja për shokët të cilët ishin dënuar me pushkatim. Ata ishin më të mirët, njerëz të vendsour dhe atdhetarë të vërtetë. Atdheu kërkon nga ne edhe skarifica të tilla, për çka asnjëherë nuk duhet të ngurrojmë të sakrifikohemi“.11
Vitet e fundit të jetës, Mulla Maliq Bali Gashi i kaloi si imam në xhaminë „Haxhi Ramadani“ në Prizren. Njëkohësisht, gjatë kësaj kohe ai ishte edhe vrojtues i vëmendshëm i zhvillimeve politike nëpër të cilat po kalonte Kosova, dhe nuk hezitonte që në çdo rast të jepte mendimet dhe këshillat e tij, bazuar në përvojën jetësore.
Çdoherë shprehte frikë nga komunistët. „Nga njeriu që nuk i beson zotit, duhet të ruhesh, sepse ai është në gjendje t`i shkaktojë të këqia edhe individit edhe atdheut“- thoshte ai. Ai i druante rrezikut që në radhët e lëvizjes politike të viteve 90- të mund të futeshin njerëz të tillë të cilët mund të bënin punën e të huajit. “Ruajuni, porosiste ai, se njerëzit nuk janë të mirë ashtu, siç paraqiten dhe duken në shikim të parë“.
Mulla Maliq Bali Gashi vdiq më 19 qershor 1995, në Prizren, ndërsa u varros një ditë më pas në varrezat e qytetit, në prani të anëtarëve të familjes, miqve, bashkëpunëtorëve dhe shokëve të idealit.
Dhjetë ditë para se të ndahej nga kjo botë, ai anëtarëve të familjes ua la këto fjalë në formë testamenti: “Si besimtar që jam, dëshiroj që edhe familja ime dhe të gjithë dashamirët e miqtë e mi, kudoqofshin e çfarëdoqofshin, ta ruajnë besimin në Zotin. Unë po ndërroj jetë me besim të plotë në Zotin e Madhnueshëm dhe me besën që i kemi dhënë atdheut për realizimin e Pavarësisë së Kosovës Republikë. Rroftë flamuri ynë kombëtar, Rroftë kombi shqiptar, Rroftë Shqipëria Etnike me Kosovën dhe Çamërinë“. 12
